ظرایفی دربارۀ چکیده نویسی
نوشته : دکتر شهریار منصوری، استادیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه شهید بهشتی
مترجم: محسن اسماعیلی، کارشناس آزمایشگاه زبان دانشکده ادبیات و علوم انسانی
چکیده مطلبی است که خواننده می‌تواند با مطالعه آن به این تصمیم می‌رسد که مقاله‌ای را بخواند یا نخواند. به همین دلیل چکیده امری بسیار مهم است و باید اطمینان حاصل کرد که جذاب و خواندنی بوده و تصویر تمام‌عیاری از پژوهش به دست دهد.
به طور معمول، با استفاده از حدود ۱۰۰ الی ۲۰۰ واژه می توان یافته‌ها و پیامدهای پژوهش را خلاصه نمود.
- لازم است چکیده دقیق باشد و یافته‌های جدید مقاله را منعکس نماید؛
- چکیده باید خودکفا و به خودی خود معنادار باشد (استفاده از حروف اختصاری، پاورقی و یا ارجاعات ناقص در چکیده مجاز نیست)؛
- درج کلیدواژه‌ها در چکیده از آنجا که به خواننده کمک می‌کند به مفاهیم کلیدی مقاله دست یابد خوب است. این واژگان باید با چکیده مرتبط باشند. سعی داشته باشید که حداکثر سه یا چهار واژه کلیدی مختلف را درج کنید و از تکرار واژگان بپرهیزید چرا که ممکن است منجر به عدم دسترسی به مقاله شود.
- اطمینان حاصل کنید که چکیده روان باشد.
- دستورالعمل تدوین مقالات مجله‌ای را که می‌خواهید مقاله‌تان را برای آن ارسال کنید حتماً مطالعه کنید و به اقلامی مانند محدوده واژگان و ساختار خواسته شده چکیده توجه کنید.
برای مقالاتی که گزارش پژوهشی اصیل و بنیادین هستند، هدف اصلی و فرضیه‌های پژوهش را ذکر کنید، طرح تحقیق و دلایل به‌کارگیری روش تحقیق مورد نظر را شرح دهید، روش‌ها و رویه‌هایی که به‌کار گرفته‌اید را ذکر کنید، پیامدها و نتایج اصلی را نیز عنوان کنید و پیامدهای به دست‌آمده از نتایج و داده‌ها و تلویحات کاربردی و پیشنهادات برای پژوهش‌های آتی را بیان کنید.
برخی به کیفیت و نحوه نگارش چکیده اهمیت لازم را نمی‌دهند، اما واقعیت این است که یکی از مهمترین بخش‌های هر مقاله و به تعبیر دیگر ویترین هر مقاله چکیده آن است. اکثر خوانندگان مجلات برای انتخاب مقاله خود ابتدا چکیده‌های آنها را می‌خوانند و بر اساس چکیده تصمیم می‌گیرند کل مقاله را مطالعه کنند یا نه. ممکن هست حتی ۹۵ درصد از خوانندگان فقط چکیده را مطالعه کنند. اما به هر روی، کوتاه بودن چکیده می‌تواند مشکلاتی را به‌وجود آورد و منجر به ظهور یک سبک نوشتاری نه چندان مقبول گردد. به همین دلیل متخصصان برخی رشته‌ها در صدد برآمدند استانداردهای کلی چکیده‌نویسی را برای جلوگیری از این مشکلات بازاندیشی نمایند. در اینجا به برخی از تمهیدات لازم در این سمت و سو می‌پردازیم. برخی از این راهکارها معطوف به روش درست‌نویسی چکیده است و برخی دیگر صرفاً به سبک و انسجام آن مربوط می‌شود. توجه به موارد زیر مؤلفان را از دوباره‌نویسی چکیده می‌رهاند.
چکیده نباید در قالب فهرستی از مطالب و یا مقدمه‌ای برای ورود به مطلب آماده گردد، بلکه لازم است حاوی مهمترین اطلاعات ممیزه مقاله باشد. باید مسئله اصلی پژوهش را مشخص کند، چگونگی انجام آن را بیان کند و یافته‌های آن را ترسیم کند. چکیده نباید متضمن چگونگی تنظیم مقاله باشد. مهم این است که یافته‌های اصلی پژوهش خلاصه‌وار در چگیده درج گردد. اگر تعداد یافته‌ها زیاد است، لااقل منتخبی از یافته‌ها در چکیده درج گردد به طوری که خواننده با مطالعه چکیده به مطالب نوی دست یابد، به بیان دیگر چکیده نباید کلی باشد و به بیان برخی بدیهیات و مشهورات بپردازد. در زیر به عناصر ضروری چکیده اشاره می‌کنیم:
- سابقه: یک یا دو جمله کوتاه که بافت و سابقه پژوهش را مشخص کند.
- اهداف: یک یا دو جمله که هدف پژوهش را بیان کند.
- روش: یک یا دو جمله که روشنگر روش و فعالیت‌های انجام‌شده باشد.
- نتایج: یک یا دو جمله که یافته های اصلی را نشان دهد.
- جمع‌بندی: یک جمله که مهمترین نتیجه پژوهش و جایگاه نتیجه در کل حوزه پژوهشی را بیان کند.
رهنمودهای زیر از نقدهای اخیر بر روی چکیده‌ها استخراج شده‌اند و می‌توانند برخی مشکلات رایج را حل کنند:
- با عباراتی مانند “این مقاله…”، “این گزارش…” و یا از این قبیل چکیده خود را آغاز نکنید. بهتر است در مورد پژوهش بنویسیم تا در مورد مقاله. همینطور از توضیح قسمت ها و اجزای مقاله بپرهیزید.
- از عبارتی مانند “… بیان می‌شود”، “… گزارش می‌شود”، “…تحلیل می‌شود” و عبارات مشابه در آخر جملات بپرهیزید چرا که مبهم می‌باشند.
- جملات خود را با عبارات “پیشنهاد می‌شود که …”، “به نظر می‌رسد که …”، “احساس می‌شود که…” و یا از این قبیل شروع نکنید. در هر حالت این عبارات بدون اینکه ضربه‌ای به متن وارد آورند می‌توانند حذف شوند.
- چکیده را هیچگاه به صورت اول شخص ننویسید. بنابراین نه تنها باید از “من” بپرهیزید، بلکه باید از “ما”، “مؤلف”، “نویسنده” و غیره نیز اجتناب شود چرا که چکیده در مورد پژوهش است نه در مورد نوع نوشتن.